Blog 3 in mijn onderzoek naar Hannah Arendt.
Problemen oplossen is goed, het leidt tot verbetering van een situatie. Dat denken we -zeker als ontwerpers- graag. We analyseren het probleem, en lossen het volgens een bepaalde methodiek op. De oplossing is goed en verstandig.
Maar klopt dat wel? Kan het zo zijn dan problemen oplossen in feite de slechte situatie bevestigt en de problemen mede in stand houdt? Maar als dat zo is, hoe komen we dan wel tot echte verandering?
Arbeiden, werken, handelen
Hannah Arendt verdeelt onze activiteiten in drie verschillende soorten:
- We arbeiden als we onszelf verzorgen: we kweken groente, poetsen het huis en bakken brood. En we doen het steeds opnieuw. Het is noodzakelijk.
- We werken als we iets nieuws en blijvends scheppen om ons leven aangenaam te maken. We ontwerpen lekkere bedden, auto’s en digitale dienstverlening. Werken is een middel om een doel te bereiken. We lossen probleem op. Het is nuttig.
- We handelen als we bezig zijn met relaties tussen mensen. Handelen gaat over het beginnen van iets nieuws en daarover communiceren, waarbij de verschillen tussen mensen het uitgangspunt zijn. Ons handelen maakt de maatschappij.
Van de drie activiteiten is het handelen het meest risicovol omdat de uitkomst niet vast staat. Maar als we niet handelen worden we domme consumenten die alleen met onszelf bezig zijn, dan heeft onze maatschappij geen samenhang meer.
We moeten risico’s nemen, samen in het onzekere durven stappen.
De wet als kunstwerk
Ik las over het boek De wet als kunstwerk van hoogleraar Willem Witteveen. Witteveen pleit voor een andere houding ten aanzien van de wet. Hij ziet dat de wet teveel gebruikt wordt als instrument om maatschappelijke problemen meteen op te lossen.
- Er is een probleem: iedereen rijdt ineens te hard op zijn fiets.
- De oplossing: we maken een wet die dat verbiedt.
Liever ziet hij wetten de de maatschappij vormgeven. De wet is niet alleen een actief instrument voor repressie maar ook een instrument dat ruimte schept. Uit de recensie van het boek:
Om dit aanschouwelijk te maken beroept Witteveen zich op de metafoor van het kunstwerk: (a) de romanschrijver verhoudt zich tot (b) de roman en (c) de fictieve wereld die in deze roman wordt gecreëerd zoals (d) de wetgever zich verhoudt tot (e) de wetten en (f) de denkbeeldige ruimte die door deze wetten wordt vastgelegd.
- (a) Romanschrijver, (b) Roman, (c) Fictieve wereld
- (d) Wetgever, (e) Wetten, (f) Denkbeeldige ruimte
In plaats van wetten die ons beperken, hebben we wetten nodig die ruimte maken. Die ons in staat stellen te handelen.
- Er is een probleem: iedereen rijdt ineens te hard op zijn fiets.
- De oplossing: we maken shared space waar voetganger en fietsers mengen. Mensen passen hun gedrag aan.
Wat ik me afvraag
Deze bovenstaande ideeën houden me erg bezig. Denk even mee (onzeker of het wel ergens op slaat dus wees mild voor me):
Veel oplossingen die komen uit een probleemoplossend denken passen binnen het systeem. De oplossingsruimte wordt nooit groter dan het probleem; de oplossing past in de ruimte die we kennen.
Arendt is streng voor probleemoplossers: ze analyseren data en rekenen een oplossing uit. Maar ze oordelen niet. De werkelijke situatie wordt niet verkend en daarmee niet erkend. Problemen oplossen is werken, maar geen handelen.
Met probleemoplossend denken kunnen we bestaande situaties verbeteren. En dat kan goed zijn: bestaande dienstverlening die verbetert is goed. Maar het bevestigt ook de bestaande situatie: de bestaande dienstverlening blijft het uitgangspunt. Het systeem verandert niet.
Bovendien is het oplossen van problemen altijd reactief. Je kijkt niet in de toekomst, je reageert op het hier en nu.
- Arme mensen hebben te weinig geld: we introduceren nog een toeslag en geven die kinderen gratis ontbijt. De bestaande situatie verbetert. Netjes gewerkt.
- Maar er verandert niet wezenlijk iets: arme mensen blijven arm en afhankelijk. Het denken over armoede en gelijkheid verandert niet.
Maar wat als achter het probleem een veel grotere opdracht ligt? Als we de bestaande situatie juist moeten uitdagen? Wat als het systeem anders moet? Wat als je proactief een betere wereld wilt scheppen?
- Arme mensen hebben te weinig geld: we gaan in samenspraak met alle groepen uit de samenleving voor een hele nieuwe verdeling van welzijn en welvaart. Dan gaat het ineens niet meer over een geïsoleerde groep, maar over wat we als maatschappij willen zijn. Amor Mundi. Dat is handelen.
Als we willen handelen moeten we geen regels volgen, hebben we ruimte nodig. Hoe doen we dat?
Creativiteit
Creativiteit is voor een groot deel een intuïtief proces. Helaas wordt het creatieve proces vaak niet intuïtief ingezet:
- Start: je voedt jezelf met kennis en inspiratie, on-topic
- Verwerking: je analyseert wat er uit te leren is
- Resultaat: je construeert een oplossing
Je dwingt en wringt de oplossing eruit. Er komen geen echt nieuwe ideeën, er komen alleen logische conclusies; dan krijg je oplossingen binnen het systeem. Het vaste denken leidt. Veiligheid roept.
Ik houd meer van risico:
- Start: je voedt jezelf met kennis, inspiratie en indrukken, on- en off-topic
- Verwerking: dat laat je sudderen, in jezelf of door erover te praten of aan te werken met anderen.
- Resultaat: en na een tijdje kun je oogsten: nieuwe ideeën en inzichten openbaren zich.
Om echt intuïtief te zijn moet je dapper zijn: het gaat niet over eruit trekken, maar over laten komen. Niet over macht, maar over loslaten. Het gaat over de bereidheid door een komeet uit je baan geslagen te worden.
Oplossingen versus verandering
Echt grote ideeën komen niet voort uit marktonderzoek of een design thinking proces, daar zijn ze te nieuw voor. Ze overstijgen het probleem en passen dus niet in een bestaande oplossingsrichting.
- Echt creative ideeën ontstaan daar waar ruimte is, waar mensen zelf vorm geven aan de oplossing. (Witteveen: in de geest van de wet)
- Waar gelegenheid, interesse en tijd is. (Arendt: nataliteit)
- En waar veilig en open kan worden gedeeld. (Arendt: pluraliteit)
Hoe komen we van werken naar handelen?
Allereerst gaat het vooral om je houding. Als je handelt in plaats van werkt, denk je anders.
En verder:
- Zorg dat je voeding rijk is: zoek niet alleen naar kennis en inspiratie die met je probleem te maken heeft, maar ook juist daarbuiten. Zoek niet naar iets, maar zoek gewoon.
- Neem tijd, veel tijd. Niet een uur in een glazen hok, maar wandel, slaap, zwem, ga nog een keer douchen.
- Neem tijd alleen. Denken is een eenzame activiteit. Neem die ruimte, laat je niet afleiden.
- Neem tijd samen, maar zonder een sfeer van competitie en bijdehand doen. Werk samen in een diverse groep: leeftijd, persoonlijkheid, functie, achtergrond, hoe minder overeenkomsten hoe beter.
- Zorg dat je het probleem echt begrijpt, waar bevindt het zich? Ken de feiten. Is er een misschien een groter probleem achter jouw probleem?
- Oordeel over de situatie, en deel je oordeel.
- Denk vrij. Verras jezelf en anderen! Neem risico’s.
Tot zover.
DIY handboek
En dan een vraag aan jullie: ik wil van dit denken ook weer een hoofdstuk in het DIY ethics handboek maken waarin het hoe nog concreter wordt. Slaat dat ergens op? Hebben jullie tips? Aanpassingen of aanvullingen? Welkom! astrid@goedmaken.org